بنابر برخی روایات ۱۸ ربیع الاول سال (۱ ق) سالروز آغاز بنای مسجدالنبی توسط پیامبر اکرم (ص) و اصحاب و یارانشان بوده است.
شریف‌‌ترین و والا‌ترین مسجد، پس از مسجد
الحرام، مسجد پیامبر خدا در مدینه منوّره است که جامع مدینه نیز گویند.فضیلت نماز در مسجد پیامبر
پیامبر درباره نماز خواندن در این مسجد فرمود: «صَلاةٌ فِی مَسْجِدِی تَعْدِلُ أَلْفَ صَلاة فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ إِلاّ الْمَسْجِدَ الْحَرَام». یک نماز در مسجد من ثوابش برابر با هزار نماز در دیگر مساجد است، مگر مسجد الحرام.
مکان مسجد پیامبر
زمانی که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) وارد یثرب شد، همه طوایف و افراد سر‌شناس این شهر مایل بودند تا حضرت به منزل ایشان وارد شود و هریک از آنان دوست داشتند میزبان وی باشند.
اما آن حضرت فرمود: درجایی توقف خواهد کرد که شترش زانو بزند. ش‌تر در زمینی که اکنون مسجد است، زانو زد. نزدیک‌ترین خانه به محل زانو زدن ش‌تر، خانه ابوایوب انصاری بود که دو اتاق یکی بر بالای دیگری داشت و حضرت در آنجا اقامت گزید.
مکان زندگی پیامبر
رسول الله ابتدا در طبقه همکف و ابوایوب و همسرش در اتاق بالا بودند؛ اما پس از مدتی، ابوایوب با اظهار کراهت از اینکه بالای سر پیامبر باشد، از آن حضرت خواست تا جایشان را عوض کنند؛ اما رسول خدا (صلی الله علیه وآله) ابراز کرد که زندگی در اتاق پایین برای او که می‌ه‌مان دارد، راحت‌تر است.
محل مسجد از نظر جغرافیایی
محله‌ای که پیامبر (صلی الله علیه وآله) در آن اقامت گزید، در قیاس با طول و عرض منطقه ـ میان حره شرقی و غربی و احد و قبا ـ نقطه میانی به حساب می‌آمد و این یکی از دلایل اصلی انتخاب این نقطه برای مسجد بوده است.
اوضاع منطقه
زمینی که در همان نزدیکی جهت مسجد در نظر گرفته شد، بخشی از آن، دارای درخت‌های غَرْقد و نخل بود، بخشی هم قبرستان بود که هنوز آثار قبور در آن وجود داشت و قسمتی هم از آن دو کودک یتیم به نام‌های سهل و سهیل بود که حضرت از ولی آنان خرید.
پس از آن درخت‌ها را کنده، قبور را صاف کردند و زمین را برای بنای مسجد آماده ساختند.
بنای مسجد پیامبر
چندی پس از ورود رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، سنگ بنای مسجد نهاده شد و همه اصحاب از زن و مرد با اشتیاق شروع به ساختن مسجد کردند. خود رسول خدا (صلی الله علیه وآله) نیز با تمام توان در ساختن مسجد شرکت کرد.
مسجدی که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بنا کرد، از جهات زیادی با آنچه امروز در جای آن ساخته شده، تفاوت دارد؛ زیرا در زمینی محدود‌تر و با بنایی ساده‌تر و خلوص بیشتر بنا شده بود.
طول مسجد هفتاد ذراع، عرض شصت ذراع ـ هر ذراع حدود نیم متر ـ و ارتفاع آن ۷۵/۱ متر بود، به طوری که سر برخی افراد به سقف می‌رسید.
نخستین بنای آن از شاخ و برگ و تنه درخت نخل و پس از سال چهارم هجری از خشت و گِل بود.
این مسجد در گذر زمان، بار‌ها توسعه یافته تا اینکه به شکل کنونی درآمده است.
همسایگان مسجد پیامبر
ساختن مسجد سبب شد تا جمعیت زیادی از مهاجران و حتی ساکنان محلات دیگر، در اطراف مسجد خانه‌هایی بنا کنند. به دنبال این امر بود که شهر در اطراف مسجد شکل گرفت.
مسجد نیمه ساخته امام حسن مجتبی علیه السلام نصیرآباد شهرستان مبارکه
